بازخوانی اقتصاد اربعین؛ از قدرت نمایی اقتصاد مردمی تا تجلی اخلاق در اقتصاد

محمد جواد توکلی؛ رئیس پژوهشکده امور اقتصادی وزارت اقتصاد در خصوص ابعاد مختلف اقتصاد اربعین معتقد است، برخی پدیده زیارت اربعین را در چارچوب تنگ هزینه‌ مادی تحلیل می‌کنند و شبهات مختلفی از جمله اولویت هزینه منابع برای رفع فقر را مطرح می‌کنند.

این تحلیل متاثر از دیدگاههای منسوخ نسبت به رشد، توسعه دارد که در آن دو مغالطه تک هدف انگاری و  تک عامل انگاری توسعه رخ می‌دهد.

در مغالطه اول هدف از توسعه و پیشرفت در چارچوب تنگ رفع نیازهای مادی محدود شده و از نیازهای روحی و معنوی غفلت می‌شود.

در مغالطه دوم، علل توسعه تنها منحصر به انباشت سرمایه مادی می شود و از نقش عواملی همچون سرمایه انسانی، اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی غفلت می‌شود.

برای قضاوت درست، باید به نقش پدیده زیارت اربعین در ارتقای سرمایه انسانی جامعه، تقویت سرمایه اجتماعی اعتماد عمومی و ارتقای سرمایه فرهنگی و اخلاقی جامعه توجه کرد. علاوه بر اینکه باید در ترسیم هدف توسعه و پیشرفت تجدید نظر کرد.

دستاوردهای مادی و معنوی اربعین

مسافران زیارت اربعین تنها چند هزار دیناری هزینه نمی‌کنند که از کفشان رفته باشد، آنها  روح خودشان را صیقل و جلا میدهند و در واقع سرمایه گذاری می‌کنند.

در دوره زیارت اربعین خون تازه‌ای به رگهای خشکیده صنعت گردشگری کشور دمیده می شود که آسیب‌های جدی از رکود اقتصادی و بروز بیماری کرونا دید.

تقویت تبادلات اقتصادی کشور با عراق هم دستاوردی مادی برای سفر اربعین است، عراقی ها متقابلا به ایران سفر خواهند کرد و حتی بیشتر از ما هزینه خواهند کرد.

کارکردهای توسعه ای اربعین

نهاد زیارت اربعین سرمایه انسانی جامعه را در یک فضای تعاملی بین المللی ارتقا می‌دهد

در کارگاه اجتماعی اربعین، مشارکت کنندگان کار گروهی و تعامل دست جمعی را یاد میگیرند و تمرین می‌کنند. یاد می گیرند که چگونه با هم کار کنند. نتیجه این تعامل گروهی تقویت سرمایه اجتماعی اعتماد است.

نهاد زیارت اربعین فرصتی است برای اصلاح فرهنگ اقتصادی و بهره‌گیری از سرمایه فرهنگی و معنوی برای سرعت بخشیدن به آهنگ رشد و توسعه کشور.

طراحی زنجیره تولید و توزیع محصولات مورد نیاز اربعین

امیرحسین حسینی، کارشناس ارشد اقتصادی تاکید دارد، اقتصاد مردمی اقتصادی است که طیف وسیعی از مردم و عمده دهک‌های جامعه به گونه ای نسبتاً برابر مالک ثروتها باشند و همان طیف وسیع مردم نقش کلیدی در مبادله ثروت داشته باشند. از جمله فرایندهایی که باعث تحقق اقتصاد مردمی میگردد استفاده از ظرفیت اربعین می باشد. در مدل اربعین؛ فراگیری مشارکت مردمی در سطح بالایی قرار داشته و نیز تامین مالی، سیاست‌گذاری، مدیریت، نظارت و اجرای مردمی دارد که مردم با تعاون و مشارکت و ایجاد کلونی های اجتماعی تحت عنوان هیئت، موکب، کاروان و مضامین دیگر به ارائه خدمات اجتماعی به زائرین می پردازند. پیشنهاد می گردد طراحی زنجیره تولید و توزیع محصولات مورد نیاز اربعین بر اساس مشاغل کوچک مقیاس با ضریب اشتغال بالا و تشکیل زنجیره ای از تولیدات کوچک مقیاس از مواد اولیه تا کالای نهایی و در نهایت توزیع صورت گیرد. این طرح چند هدف را از جمله توسعه اشتغال پایدار برای اقشار کم برخوردار و نیازمند حمایت، ریسک پایین نزدیک به صفر تولید به جهت نیاز و خرید تضمینی موکب ها، توزیع متوازن و حداکثری مواهب اقتصادی اربعین بین عموم مردم بویژه اقشار نیازمند، به جای نفع حداقلی کارخانجات بزرگ را به عنوان یک مدل برگرفته از مردم، با مردم و برای مردم را دنبال می کند. فرضیه ی طرح ایجاد اشتغال فراگیر چند میلیون نفری و مردم بنیان و در قالب کسب و کارهای کوچک مقیاس ، در چهارچوب این الگو و استفاده از امکانات و ظرفیت های مردمی به ویژه گروه های مذهبی به عنوان بستر اجرا می باشد . این الگو را می توان به عنوان یکی از بزرگترین و متنوع ترین زنجیره های کسب و کار اقتصادی دانست که علاوه بر خود ، عنصر محرک بسیاری از مشاغل فرعی و نیمه وابسته بوده و دارای عقبه ی سرمایه ی دینی و اجتماعی شیعیان جهان و پشتیبانی آنان است. این طرح بزودی در یک مقاله مستقل ارائه خواهد شد.

اقتصاد اربعین؛ اقتصاد معنویت

مهدی زریباف، معاون اقتصادی مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری هم در این خصوص نوشت، اقتصاد اربعین اقتصاد معنویت، اقتصاد انسانیت، اقتصاد الهی، اقتصاد محبت و عشق، اقتصاد شرف، اقتصاد ایثار و وفاداری، اقتصاد راه، اقتصاد علوی، اقتصاد مهدوی، اقتصاد احسان و اقتصاد خدایی و اقتصاد حسین است.

الگوی اقتصاد حسین، تامین حقوق و رفع نیاز تا رسیدن به مقصد است. در این اقتصاد منفعت طلبی، شح نفس انسانیت، طمع، فقر، انحصار، تعارض منافع، دزدی، غارت، استثمار، مکر، حیله، وحشی‌گری و شیطان وجود ندارد. در این اقتصاد انسان انسان است و نه یک حیوان وحشی.

بنابراین بخوبی می‌توان دریافت که علم اقتصاد مدرن و یا همان متعارف به بهانه بازار و عرضه و تقاضا چه جنگلی را به ارمغان آورده وچه وحشی‌گری را بربریت با زور بوجود آورده. بخوبی می‌توان دریافت که اقتصاد اربعین یعنی فرار از اقتصاد شیطانی غرب مدرن!

اربعین؛ قدرت نمایی اقتصاد مردمی

علی سعیدی، عضو هیأت علمی دانشگاه قم:  اقتصاد اربعین، قدرت‌نمایی اقتصاد مردمی است، یعنی کاری که نه دولت ایران و نه دولت عراق با این همه منابع نفتی و غیرنفتی و با این همه نیروی انسانی و لجستیک و امکانات، به هیچ وجه قادر به مدیریت و برگزاری آن نیستند و نخواهند بود، مردم عمدتاً مستضعف عراق با دارایی‌های شخصی خود، حتی با فروش خانه و ماشین خود، آن را تأمین مالی می‌کنند، امکانات لازم را فراهم می‌کنند و بدون هیچ دریافت وجهی، نثار زائران حسین علیه السلام می‌کنند. قدرت این اقتصاد به گونه ای است که در این تقریبا دو هفته منتهی به اربعین، همه زائران اسکان پیدا می‌کنند، غذا و آب به وفور و برای همه است، فقیر و غنی و پیر و جوان و زن و مرد هم ندارد، همه با هم برابر و برادرند! این برخلاف آموزه‌های اقتصاد غربی است که برای تامین کالاها و خدمات، به انگاره‌های رقابت و بازار و قدرت خرید متمسک می‌شود تا منابع و امکانات جامعه را در اختیار ثروتمندان قرار دهد با این توجیه که از قبل ریخت‌وپاش‌های این‌ها، چیزی هم گیر فقرا بیاید.

در اقتصاد مردمی که نمود متعالی آن در اربعین است، کرامت انسانی در پرتو ولایت سیدالشهداء به بهترین وجه حفظ و گرامی داشته می‌شود. ارزش‌های الهی در اقتصاد اربعین متجلی می شود و انسان را از قید خوردن و خوابیدن رها می‌کند و به مراتب بالای وجود رهنمون می‌سازد و این همان اندیشه الهی است که اقتصاد را در خدمت فرهنگ و ارزش‌های اسلامی می‌خواهد نه برعکس.

حکمرانی اربعینی

مهدی صادقی شاهدانی، رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه امام صادق (ع): اقتصاد اربعینی بازتاب دقیقی از اقتصاد مردمی است. در اقتصاد مردمی بن مایه کار در حیطه تصدی گری‌ها مردم هستند و در حیطه حاکمیتی، دولت سیاست گذاریهای لازم را انجام می دهد. اقتصاد اربعینی اگر به شکل دقیق اجرا شود مشارکت احاد مردم را بدنبال خواهد داشت. در اقتصاد اربعینی عاملین اقتصادی با انگیزه هر چه تمام‌تر وظایف خود را انجام می دهند.  در اقتصاد اربعینی مداخله بی مورد حکمرانان اختلال زاست. حکمرانان فقط باید بستر سازی کنند. حکمرانان باید روابط لازم را در قالب مقررات تدوین کنند و خلا مقرراتی نباید وجود داشته باشد. نظارت بر پایبندی به مقررات وظیفه حکمرانان است.

مردم در اقتصاد اربعینی وظایف تصدی گری خود را به صورت مطلوب در صورتی انجام می دهند که بستر های مناسب برای انها تعریف شود.

اقتصاد اربعینی دچار کمبود و کسری نخواهد شد. هر گونه کسری و کمبود بدان دلیل است که جریان حکمرانی وظایف خود را به نحو احسن انجام نداده است.

اقتصاد اربعینی برای مبنای بهینه یابی پویا عمل می کند. هزینه های مازاد در اقتصاد اربعینی وجود ندارد و رفاه مردم شرایط مطلوب دارد.

بدون حکمرانی خوب اقتصاد اربعینی کار کرد مناسب خود را نخواهد داشت .

بررسی گوشه‌ای از نقش‌های اقتصادی پیاده‌روی اربعین

حجت الاسلام دکتر مجتبی شیخی،کارشناس اقتصاد اسلامی: پیاده‌روی اربعین دارای نقش‌های گوناگونی بر جامعه اسلامی می‌باشد که یکی از آن‌ها، نقش اقتصادی این مراسم مذهبی است. یکی از قلمروهایی که توان جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی و به پیروی از آن، پیشرفت اقتصادی را در خود دارد، گردشگری است. در این بین، گردشگری زیارتی و دینی از اولویت‌ها و سیاست‌های مهم جامعه مذهبی است که می‌تواند نقش بسیار آشکاری را در گردشگری حلال و همگرایی فرهنگی داشته باشد. ایران در پنج استان ایلام، کرمانشاه، کردستان، آذربایجان غربی و خوزستان از 1458 کیلومتر مرز با عراق برخوردار است. سالانه میلیون‌ها زائر از سراسر ایران و کشورهایی نظیر افغانستان، پاکستان و … برای سفر به عراق گام برمی‌دارند^[که این حجم از مسافرت بر اقتصاد حمل و نقل و نیز بسیاری از بخش‌های اقتصادی شهرهای بین راهی در ایران و عراق تاثیرگزار است.

با نگاهی به جمعیت زائران ایرانی در راهپیمایی اربعین پی خواهیم برد که این نماد تا چه میزان در افزایش وزن شیعیان به رهبری ایران، نقش محوری داشته است به‌طوری که در سال 1390 تعداد زائرین ایرانی در راهپیمایی اربعین به 50 هزار تن می‌رسید؛ ولی این تعداد در دو سال بعدی، به ترتیب به 240 و 480 هزار نفر افزایش یافت. در سال 1393 شاهد رشد بسیار بالای این جمعیت بودیم تا جایی که 1.500.000 نفر در این راهپیمایی شرکت داشتند و در سال 1394 این جمعیت به 1.600.000 تن رسید. در سال بعد با رشدی دوباره، جمعیت زائران ایرانی اربعین به 2.050.000 نفر می‌رسد و در سال‌های 1396 و 1397 در روند افزایشی خود، به ترتیب، ارقام به 2.320.000 و 2.500.000 به ثبت می‌رسد و در سال 1398 این رقم به بیش از سه میلیون می‌رسد. این آمارها، جایگاه ایران (به عنوان پرچدار شیعه در جهان) را، در میان زائران خارجی اربعین بی‌نظیر نشان می‌دهد. نمودار زیر نشان می‌دهد که نرخ رشد تعداد زائران تا سال 1393 فزاینده بوده است و در سال‌های بعد هر چند سیر نرخ رشد فزاینده نبوده است؛ ولی عدد مطلق زائران در این سال‌ها، همواره افزایشی بوده است.^[4]

از طرفی، تمایل کشورها برای به دست آوردن موقعیت‌های بهتر اقتصادی را می‌توان یکی از مهم‌ترین دلایل توجه به ایجاد چهره مثبت از یک کشور در جهان دانست. برای نمونه، کسانی که تمایل به سرمایه‌گذاری خارجی در کشوری دارند، به فضای فرهنگی و میزان دوستی یا خصومت جامعه مورد نظر با مخاطبان خارجی (و نیز امنیت حاکم بر آن جامعه) توجه می‌کنند. در این رابطه باید به مساله جذب گردشگر توجه نمود. امروزه یکی از مهم‌ترین منابع درآمد کشورها صنعت گردشگری است که نیاز به معرفی مناسب یک کشور در جهان دارد. چنانچه کشوری بتواند چهره‌ای مناسب از جذابیت‌های گردشگری و نیز امنیت و رفاه قابل قبول خود ارائه دهد، در این زمینه موفق خواهد بود.^[5]

مطالعات نشان می‌دهد که پیاده‌روی اربعین با این حجم از زائر، از ظرفیت‌های اقتصادی فراوانی برخوردار است. گردشگری زیارتی اربعین حسینی مزایای اقتصادی گوناگونی با خود به همراه دارد که برخی از آنها عبارتند از: ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری در منطقه، افزایش سرمایه‌گذاری در استان‌های مرزی، توسعه زیرساخت‌ها از جمله شبکه‌های حمل‌ونقل، توسعه در اقتصاد بازاری استان‌های مرزی، افزایش درآمدهای مالیاتی، ایجاد تنوع در فعالیت‌های اقتصادی، ایجاد فرصت فروش برای افراد کم درآمد با سرمایه پایین، ایجاد فعالیت‌های جنبی درآمدزا مانند تأسیسات اقامتی، رستوران‌ها، عرضه و فروش مناسب صنایع دستی و پیشرفت شرکت ها و مؤسسات حمل و نقل استان‌های مرزی. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که تنها در بخش حمل و نقل زمینی در اربعین 1401 حدود 8 هزار اتوبوس برای جابجایی زائرین در ایران در نظر گرفته شده است. در عراق نیز این فرصت ویژه کسب درآمد برای سیستم حمل و نقل فراهم شده است.^[6] مسئولان و نیز نهادهای مردمی دو کشور ایران و عراق بایستی با برنامه‌ریزی‌های دقیق و موشکافانه، به پیاده‌روی اربعین (این ظرفیت بزرگ خدادادی و میراث سنتی شیعیان) توجه ویژه نموده تا از ظرفیت های اقتصادی اربعین در کنار سایر ظرفیت های این مراسم معنوی بهره بیشینه برای مردم دو کشور شیعه ایران و عراق برده شود. همچنین چنانچه با برنامه ریزی دو کشور از فرصت ده روز بعد از اربعین (تا آخر ماه صفر) نیز بهره برده شود، موجب می شود که هم مدیریت جمعیتی بهتری صورت پذیرد و هم افراد بیشتری از این سفر معنوی دارای برکات مادی بهره مند گردند.

منابع:

1. امامی میبدی، ابوالفضل، زبرتفقه نظام اسلام (بنیاد نظام ایرانی اسلامی در گام دوم)، تهران: انتشارات میبد، 1400، اول.
2. شیخی ده‌آبادی، مجتبی، معیارها و شاخص‌های تولید در اقتصاد مقاومتی و راهبردهای ارتقای آن (با مطالعه موردی تولیدات استان قم)، رساله دکتری، راهنما: سید محمد کاظم رجایی، قم: موسسه امام خمینی (ره)، تیر 1400.
3. قربانی سپهر، آرش، احمدی نوحدانی، سیروس و زارعی دارامرودی، هوشمند، بررسی و تحلیل جایگاه پیاده‌روی اربعین در افزایش وزن ژئوپلیتیکی شیعیان در مناسبات جهانی، مجله اسلام و ارتباطات میان فرهنگی، پاییز و زمستان 1398، ش 1، ص 13-38.
4. کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، دار الذخائر، اول، 1410‌ق.
5. مرادی کلارده، سجاد، بررسی پیاده‌روی اربعین از منظر اقتصاد سیاسی، خبرگزاری مهر، 13/6/1401.
6. مرادی کلارده، سجاد، دیپلماسیعمومی و ظرفیت‌های پیاده‌روی اربعین، خبرگزاری فارس، 2/9/1395.
7. مشرق، آمار زائران ایرانی اربعین در شیب تند صعود به صفر رسید، 9/7/1399.
8. هادیان، ناصر و احدی، افسانه، «جایگاه مفهومی دیپلماسی عمومی»، فصلنامه روابط خارجی، سال اول، ش 3، پاییز 1388، ص 85-117.

ارزش اقتصادی سفرهای زیارتی اربعین

بیژن عبدی، اقتصاددان و تحلیل‌گر مسائل اقتصادی: شاید در نگاه منتقدان، هزینه کردن برای سفرهای زیارتی مانند سفرهای زیارتی اربعین و موارد مشابه، هدر دادن امکانات محدود مالی، برای رفع نیاز گوشه ای از نیازمندیهای داخلی تلقی شود…!

اینجانب، فعلا درصدد پاسخ نقضی، یا تحلیل آمار و ارقام ارائه شده در تحلیل های اقتصادی نیستم…،که این خود مقوله مستقلی است که بحث جداگانه ای را می طلبد…!

غرض من از نوشتن این چند سطر، اشاره به آثار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سفرهای زیارتی امثال اربعین است..‌.

1_ گمان میکنم یکی از مهمترین آثار و برکات اقتصادی اینگونه سفرها، گسترش و تعمیق فرهنگ ایثار، گذشت از مال، خدمت به دیگران، کنار گذاشتن منیت ها و برتری طلبی های قومی، نژادی و حتی مالی میان مردم باشد…

شاید اینگونه سفرها، از مصادیق بارز:

وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَهً مِّمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَـٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ‎﴿الحشر: ٩﴾‏ باشد.

آنچه در الگو های اقتصادی جهان سرمایه داری امروز، فراوان تبلیغ می شود، پیگیری نفع شخصی و ترجیح منافع شخصی بر منافع دیگران است…

اساسا مبنای حرکت اقتصادی در تئوری های اقتصادی لیبرالیسم اقتصادی، نفع شخصی است…

به گمان من، حرکت اقتصادی مورد نظر خداوند، دقیقاً عکس این آموزه اقتصادی است و برکت اقتصادی، ماحصل گذشت از مال و ترجیح منافع دیگران بر خود است…!

تصور میکنم اصل اولیه در تعریف انسان اقتصادی از دیدگاه قرآن، « یقیمون الصلوه»، در کنار « یؤتون الزکاه» است…!

یعنی در کنار یک رابطه فردی که مبتنی بر عشق و محبت میان انسان با خالق خود است، یک رابطه اجتماعی مرتبط با پرداخت مالیات و رسیدگی به زندگی دیگران نیز مطرح میشود، و این دو بال، قابل تفکیک از یکدیگر نیست…!

گمان میکنم یکی از فضاهایی که میتواند این خصلت پسندیده، ظهور و بروز پیدا کند، سفرهای زیارتی مانند اربعین باشد…!

2_ یکی دیگر از آثار و برکات اقتصادی اجتماعی و فرهنگی اینگونه سفرها، کنار گذاردن کدورت هایی است که به واسطه خباثت های دشمنان شیعه، میان دو ملت عراق و ایران ایجاد شده است…!

هر چقدر اینگونه سفرها، گسترش بیشتری یابد، فضا برای افزایش مبادلات اقتصادی بین دو کشور ، بیش از پیش گسترش می یابد…!

فراموش نکنیم که اینگونه سفرهای زیارتی ، مختص به شیعیان ایران و عراق نیست، بلکه شیعیان همه کشورها، از جمله افغانستان، پاکستان، هند، لبنان، کشورهای آفریقایی، کشورهای اروپایی، کشورهای قاره آمریکا و همه جهان، از آن استقبال می کنند، حتی برادران اهل سنت و تعدادی از مذاهب دیگر الهی نیز، به استقبال اینگونه سفرهای زیارتی می روند…

اینگونه سفرهای زیارتی، همانند حج، علاوه بر آثار معنوی، میتواند در برگیرنده آثار اقتصادی عظیمی بر جامعه اسلامی داشته باشد…

3_  خاطرات خوش این سفرها، میتواند مقدمه گسترش مبادلات تجاری، فنی و اقتصادی میان کشورهای منطقه، به ویژه دو ملت ایران و عراق باشد…!

اینگونه سفرهای زیارتی را میتوان به منزله نوعی دیپلماسی عمومی تلقی کرد، که مردم دو کشور را، بیش از گذشته به یکدیگر نزدیک کرده و عقبه اقتصادی لازم (عمق استراتژیک اقتصادی) را برای رونق اقتصادی دو کشور، بیش از پیش فراهم می سازد….!

افزایش مراودات میان مردم دو کشور، دولتمردان و بازرگانان و صنعت گران دو کشور را تشویق خواهد کرد تا اولویت های تجاری و اقتصادی خود را در گسترش روابط بیشتر با همسایه هم مسلک خویش جستجو کنند…!

در این مقولات، صحبت فراوان است که انشاءالله در فرصت مقتضی، ابعاد و زوایای مختلف آن، تشریح خواهد شد…

«…کاین هنوز از نتایج سحر است…»

اربعین؛ تجلی اخلاق در اقتصاد

 محمدجواد محقق نیا،‌رئیس انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه قم: اگر اقتصاد را تلفیقی از مرزهای حقوق و اخلاق بدانیم اربعین و انچه در بعد اقتصادی آن می گذرد  به شدت به پررنگ شدن گزاره های اخلاقی در اقتصاد کمک می کند.

مساله ای که امروز نیاز اصلی جامعه ی بشریست تقویت اخلاق در همه ی ابعاد جامعه است و اربعین به تنهایی بار مهمی در این کارزار را بدوش می کشد.

مگر میشود خانواده ای که خود به شدت نیاز دارد یکسال مداوم از نان شب خود بزند تا در مراسم اربعین و پذیرایی از زوار  اباعبدالله سهمی داشته باشد.

اری می‌شود به شرطی که پای نام حسین در کار باشد.

نظریه نامعادلات اقتصادی اربعین

دکتر حسن مخملی، عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور تهران: اگر چه برای تبیین هر نظریه یا الگو و یا مدل بایسته است به مبانی فلسفی، معرفت‌شناسی و روش شناسی پرداخت و سپس آنرا پایلوت (اجرا) کرد و میزان ادعاها و رفتار عاملان و یا تاثیرپذیران را مورد بررسی قرار داد و با اجرای تکراری، آنرا عمومیت داد و به اثبات رسانید. لیکن نظریه نامعادلات اقتصادی اربعین یک موضوع چند رشته ائی است و از قواعد علوم و اقتصاد متعارف پیروی نمی کند بلکه به عنوان یک پدیده اعجاب انگیز پیش روی نظریه پردازان و الگوسازان و مدل سازان رشته های مختلف علوم انسانی است و بلحاظ مشاهده رفتار اجتماعی – اقتصادی میلیون ها نفر از مردمان در یک پدیده بین المللی غیر قابل اغماض شده است.

کما اینکه؛ علمای علوم انسانی به ویژه رشته های علوم اجتماعی و اقتصاد و مدیریت از رفتار دیگر موجودات مانند مورچه ها و زنبور عسل و کوچ غازهای وحشی و رفتار کبوتران برای مدل سازی رفتارهای اجتماعی الگو می گیرند، باید اذعان کرد رفتارهای جامعه آماری میلیونی و تکرار و توسعه بی نظیر آن در یک دوره زمانی خاص در سراسر دنیا به ویژه از نجف تا کربلا نیز منبع بسیار مهمی برای اعلام یافته های مشاهدات قابل تأمل برای نظریه پردازی در حوزه های اقتصادی – اجتماعی است.

پیش زمینه های ادراکی چند رشته ائی بودن موضوع اقتصاد نامعادلات اربعین

بر این اساس برای ادراک بهتر قلمرو و حوزه های مرتبط با این پدیده پیش نیازها و الزاماتی پیشنهاد می گردد. این موارد عبارتند از؛

تعریف کلیات معادلات و اصالت های مکاتب اقتصادی سوسیالیزم و لیبرالیزم و نظام های ترکیبی و صوفیگری

کلیات و تعریف اربعین و واقعه شهادت حسین ابن علی علیه السلام و روایات وارده

توصیف ساختار جغرافیایی و جغرافیای انسانی و اجتماعی و جمعیتی کشور عراق و نجف و کربلا

تبیین وضعیت زیرساختها و شاخص های اقتصادی عراق و روایتگری 5 جنگ عراق طی 4 دهه اخیر

الگوی اربعین

ویژگی های الگو؛

آداب و اعمال اربعین ؛ غسل و نماز و زیارت و اذکار وارده

غیر دولتی و غیر حاکمیتی و فرا جناحی – سیاسی.

فرا استانی و عدم اختصاص بودجه و برنامه استانی و کشوری اربعین

غیر شرکتی.

غیر خصوصی.

غیر انتفاعی.

غیر تعاونی.

مردمی.

فرانژادی.

فراقومیتی.

فراملی.

فرا ملیتی.

فرامذهبی.

فرا جنسیتی

اقتصاد پناهندگی و حمایت های سازمان ملل

تجمعات المپیک های ورزشی و امنیت، اعم از؛ دزدی و خشونت و اوباشیگری (وندلینگ)

اقتصاد و آب در اربعین

اقتصاد و غذا

اقتصاد و بهداشت و سلامت

اقتصاد و امنیت

اقتصاد و حمل و نقل

اقتصاد و منحنی کار – استراحت

اقتصاد و کمبود امکانات و پدیده صف

اقتصاد و یارانه به فقرا و وارونگی فقر اقتصادی و انفاق و بخشش

اقتصاد و فرهنگ میزبانی به هر کس

میزبانی با التماس و کمال میل و ارائه خدمات غیر متعارف و مجانی

میزبانی بدون چشمداشت

میزبانی بدون چشم و همچشمی

با توجه به نوع نگاه به اربعین، مبتنی بر اقتصاد متعارف یا لیبرالیستی؛ انسانها و دولتها و فعالان اقتصادی باید این شرایط را مانند هر موقعیت دیگر

High season : )the time of year when businesses make a lot of money and prices are high)

ببینند.

لایه های پنهان اقتصاد نامعادلات اربعین

اما بر اساس نامعادلات اقتصاد اربعین؛ تمام فقرای معتقد به فردی بنام شهید حسین ابن علی علیه السلام ملقب به پدر بندگی و سید شهدای کربُ بلا؛ صدر نشین مجلس عشرت می شوند و در عیش و مستی می کوشند.

این دیدگاه؛ معادلات اقتصاد حرص و طمع متعارف غربی را زیر و رو می کند، بعبارت بهتر؛ فقرا به اغنیاء با احترام و التماس همه کم داشته ها و ناداشته هایشان را می بخشند.

این پیروان مستضعف و مستِ شهید ظلم و بی عدالتی با حل نامعادلاتی چون نذر و انفاق؛ آثار خرد و کلان اقتصادی جدیدی را برای خود و جامعه و بازار و حکومت ایجاد می کنند که به آن “برکت” و “توزیع عادلانه ثروت” نیز گفته می شود.

بعبارت دیگر؛ این رفتارها و کنشهای ارزشی اقتصادی نه تنها هیچ آثار خارجی منفی ندارد، بلکه؛ دارای آثار خارجی و داخلی فزاینده مثبت در اقتصاد نیز می باشد.

فقرای عزادار پسر علی که محققی مسیحی (جرج جرداق) نهج البلاغه ایشان را صدای عدالت نامیده است؛ بدین وسیله با برگزاری یک کارگاه عملیاتی آموزشی بطول میلیونها کیلومتر در جهان به اغنیاء درس بخشش و میهمانیِ بلا عوض می دهند.

ایشان تابع وارون لذت و سود اربعین را با قیود حداکثر سازی هزینه و صفر کردن سود برآورد می کنند و به اغنیاء درس تواضع و سعه می دهند که نه تنها نباید از زیر خمس و زکات و مالیات فرار کرد بلکه با اشتیاق و صداقت برای تقرب به خداوند باید با قرض الحسنه و صدقه و انفاق معادلات کنز و تکاثر را شکست.

نظریه نامعادلات اقتصادی و غیر مادی اربعین حسینی معتقد است نه تنها نباید درب جیبها و کیفها و گاوصندوقهای پول و دارایی را بست بلکه باید همگان دست در جیب یکدیگر برده و هر مقدار که نیاز دارند بردارند تا توزیع و بازتوزیع پول و سرمایه و ثروت با ظرفیت های مردمی عادلانه شود و این راه حل اقتصادی مهم در روایات ذیل عنوان نشانه های عصر ظهور وارد شده است.

البته ناظران عاقل معتقد به اقتصاد طمع و حرص که مترصد حداکثر سازی سود و لذت هستند به این دسته از فقرا، مجنون می گویند، زیرا؛ با دستگاه محاسباتی اقتصاد معیشت ایشان سازوار نیست.

اقتصاد اربعین؛ اقتصاد اخوت و ایثارگرایانه

محمد مطلبی، کارشناس اقتصاد اسلامی: یکی از مبانی اقتصاد متعارف این است که افراد به دنبال منفعت شخصی خود باشند. در این نوع اقتصاد، رفاه جامعه در صورتی تحقق پیدا می‌کند که افراد به دنبال مطلوبیت و منفعت شخصی خود باشند (منحنی پرتو). بر همین اساس اگر جایی هم در این نوع اقتصاد به دیگران کمکی می‌شود، نه به خاطر حس نوع دوستی آن‌هاست، بلکه چون رفاه و منفعت خودشان را در کمک به دیگران می‌دانند، این کار را انجام می‌دهند. در صورتی که در اقتصاد اربعین که بر گرفته از مبانی گفتمان اسلام است، روحیه اخوت و ایثارگرانه مطرح است. در این اقتصاد، افراد زندگی خودشان را در طبق اخلاص قرار می‌دهند و محبت و مهربانی در این جامعه برقرار است. این همان اقتصادی است که در جامعه مهدوی تحقق پیدا خواهد کرد. پیاده‌روی اربعین در واقع آموزش سبک‌زندگی اقتصاد اسلامی برای همه بشریت است. این که افراد با توجه به نیاز خودشان حاضر هستند با روحیه ایثارگرانه خود، مال و سرمایه خود را در این مسیر در اختیار افراد قرار دهند.

اربعین؛ رزمایش اقتصادی پیش از ظهور

حمزه معلی، دبیر مجمع عالی اقتصاد مقاومتی: اربعین رزمایش شیعیان پیش از ظهور است. در راهپیمایی اربعین هیچ کس برای بذل و بخشش و سخاوتش بهانه نمی آورد. اتفاقا اربعین بیشتر صحنه بخشش نادارهاست. عاشقانی که یکسال لقمه از دهان خود و خانواده می گیرند تا شیرینی و حلاوت اطعام زائران حسینی را به خود و خانواده بچشانند و هر کدام از اعضای خانواده برای خدمت بهتر به زائرین از یکدیگر سبقت می گیرند. در اربعین مردم در هر سطحی از درآمد همه مثل هم هستند. فقیر برای بخشش عذر نمی آورد و غنی برای بخشش التماس می کند. همه آنها منت زائرین حسینی را بر سر دارند که با پذیرفتن انفاقشان، واسطه جلب رضایت سیدالشهدا و رزق و برکت زندگیشان خواهند بود. زائرین نیز به داری و نداری بخشنده نگاه نمی کنند و بدون چشم داشت، سخاوت موکب داران را هرچه که باشد ولو در حد جرعه ای آب یا دانه ای خرما می پذیرند. و چه منزل های پر زرق و برقی که صاحبان آنها خاک پای زائرین خاک و خولی حسینی را سرمه چشم می کنند تا شبی یا ساعتی را در آن منزل استراحت کنند. این تعامل میان زائران و موکب داران به گونه ای است که می توان حتی در حد صرفا چند روز معنای آن روایت را با چشم دید که در دوران امام زمان عج هر نیازمندی از جیب برادرش به مقدار نیاز بر می دارد و برادرش نیز جلوگیری نمی کند.

1. اربعین مصداقی است که ما را به کارآمدی الگوی اقتصاد مردمی امیدوار میکند. طبق آمارهای منتشر شده توسط دولت عراق، بین بیست تا سی میلیون زائر حسینی در شهر کربلای معلی جمع می شوند. هیچ کدام نه احساس تشنگی دارند و نه احساس گرسنگی. به باشکوه ترین شکل ممکن وارد میشوند، پذیرایی و در نهایت هر کدام به سمت دیار خود بدرقه می شوند. اربعین جلوه درخشان به میدان آمدن مردم است. از این الگو باید در بقیه عرصه ها نیز استفاده کرد. جالب اینجاست که در همین ماجرای اربعین، هر زمان که پای دولت در مساله ای در میان بوده، غالبا زائرین حسینی به جهت حجم بالای مسافرین، با مشکل و سوء تدبیر مواجه شده اند. از تمدید گذرنامه ها و صحبت های متناقض و مشکل ساز مسئولین مربوطه گرفته تا مساله بیمه زائرین و حمل و نقل جاده ای و … . در این سالها همیشه کش و قوسی بوده میان موکب ها و زائرینی که مطالبه دولت اربعینی را داشتند و برخی مسئولین که این سفره را به سمت اربعین دولتی کشیده اند.

به چالش کشیده شدن قواعد اقتصاد متعارف در اربعین

در انسان‌شناسی اومانیستی و بر مبنای اصالت لذّت و فایده‌گراییِ بنتامی، انسان به‌مثابه یک ماشین منفعت‌طلبِ بیشینه‌سازِ حساب‌گر (لذّت-درد) است که حداکثرسازی لذّت و رفاه مادی نشانه رفتار عقلایی اوست. در اقتصاد سرمایه‌داری «قیمت» تمام حرف را در عرضه و تقاضا می‌زند و حداکثرسازی سود و مطلوبیت مطابق با آن معنا می‌شود؛ البته «به شرط ثابت بودن سایر شرایط (ceteris paribus)»!. این تمام مطلبی است که ادبیات سرمایه‌داری چند قرن است به خورد دانشجویان و سیاست‌گذران دنیا می‌دهد و بر اقتصاد جهان حکومت می‌کند.

فرهنگ اربعینی قواعد و ساختارهای روتین اقتصاد متعارف را به چالش کشید. قواعد بازار و تجارت، رابطه عرضه و تقاضا و نیز سود و زیان ماهیت و کارکرد متفاوتی به خود گرفته‌اند. نفع شخص جای خود را به نفع جمعی و ایثار داده است. خدمات اجتماعی فقط وظیفه دولت نیست. عرضه‌کنندگانی که توان رقابت ندارند از بازار خارج نمی‌شوند. هدف عرضه‌کننده فقط کسب سود نیست. هدف تقاضاکننده نیز فقط مطلوبیت مادی نیست. قیمت تمام حرف را نمی‌زند. یعنی سایر شرایط ثابت نیست؛ بلکه مدخلیت بیشتری دارد!

اربعین بر هم زننده پارادایم اقتصاد کلاسیک

علیرضا تهمورسی، مشاورهمراه اشتغال وزارت کار: هر جا صحبت از اقتصاد و علم اقتصاد می‌شود، ذهن‌ها به سمت فرمول‌های ریاضیاتی و در پیشرفته‌ترین حالت آن ترکیب علوم اجتماعی و اقتصادی سوق پیدا می‌کند. شاید به جرات بتوان گفت علوم اقتصادی طی چند ده سال اخیر پیشرفت و تغییرات شگرفی داشته است به‌طوری‌که ترکیب آن با علوم مختلف منجر شده است تا ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها دستخوش تغییر شود. تغییراتی که از آن صحبت می‌شود عمدتاً انعکاس در کیفیت زندگی و شاخص‌های رفاهی انسان‌ها داشته، به‌طوری‌که با پیچیده‌تر شدن پارامترها و شبیه‌سازی آن با دنیای واقعی در علوم اقتصادی کیفیت زندگی انسان‌ها نیز دستخوش تغییر شده است. در اینجا منظور از کیفیت زندگی و شاخص‌های رفاهی، ابزارها و وسایل و ملزومات زندگی همسو با ایجاد لذت و آسایش در زندگی بشری هست. حال برای دستیابی به این معنا علوم مختلفی ازجمله علوم اقتصادی به کمک قواعد حاکم بر زندگی بشری می‌آید. این علوم از این منظر مورداستفاده قرار می‌گیرد که هر آنچه لازمه زندگی بشر است در چارچوب منطقی و به معنای کلمه ایجاد تعادل میان عرضه و تقاضا شکل بگیرد. علم اقتصاد موجود که حاصل تلاش‌های اندیشمندان متعددی در طی قرون مختلف بوده است، درصدد بهینه‌سازی میان ابعاد مختلف عرضه و تقاضا هست به‌طوری‌که در حال حاضر شاخص‌های مختلف کیفیت زندگی و معنای جدید رفاه عمومی در چارچوب علم اقتصاد بازتعریف و بهینه شود. شاید به جرات بتوان گفت تنها شاخص در دسترس برای سنجش رابطه عرضه و تقاضا، پول یا اعتبارات مالی می‌باشد به‌طوری‌که هر وقت سمت تقاضا تقویت شود و انگیزه در آن بیشتر دیده شود (به‌طوری‌که سمت عرضه تغییری نداشته باشد) شاخص قیمت افزایش خواهد یافت و بالعکس هرگاه سویه عرضه افزایش یابد (به طوریکه سمت تقاضا تغییری نداشته باشد) ناخودآگاه شاخص قیمت کاهشی خواهد بود. چنین منطقی پایه و اساس علم اقتصاد هست، لذا بر مبنای همین منطق ساده معنای اقتصاد در لایه کلان و خرد تعریف می‌شود. چنین معنا و تعاریفی تماماً در دنیای زمینی و مادی قابل‌تعریف و بهره‌برداری می‌باشد. همان‌گونه که مفهوم جاذبه کره زمین نیز بر روی کره خاکی نمود پیدا می‌کند و قواعد حاکم بر آن همواره در همه جای کره زمین، رفتار یکسان خواهد داشت. به‌طوری‌که جاذبه کره زمین بر روی کره خاکی یک عدد ثابتی می‌باشد. این در حالی است که اگر محدوده را از کره زمین جدا کرده و به‌کرات دیگر تعمیم دهیم چنین قواعد فیزیکی ممکن است ناپایدار بوده و با مقادیر و مولفه های دیگری رخ نماید.

ادعایی که این روزها شاهد آن هستیم وجود اتمسفر دیگری از شاخص‌های اقتصادی است که در فضای غیرمادی و بیشتر معنوی دیده می‌شود. فضای اتمسفری مراسم بزرگ اربعین طی چند سال گذشته رشد چشمگیری داشته است که به نحوی از قواعد موجود اقتصاد کلاسیک تبعیت نمی‌کند. به‌طور مثال اگر شما قصد برگزاری یک مراسم مذهبی در قالب کاروان زیارتی به مشهد مقدس را داشته باشید، در حالت عادی مدیر کاروان تمامی پارامترهای هزینه‌بر را محاسبه کرده و متناسب با آن قیمت کاروان را به زائران ارائه می‌دهد که در آن می‌تواند هزینه‌های حمل‌ونقل، خوردوخوراک، اقامت و امثال آن دیده شود. قاعده کلاسیک اقتصاد برای این کاروان زیارتی، خدماتی را عرضه می‌کند و در مقابل به ازای هر خدمات هزینه ریالی آن را دریافت می‌کند. حال هر چه اعضای کاروان بیشتر باشد طبیعتاً هزینه‌ی برگزاری این سفر نیز افزایش خواهد داشت. این در حالی است که در جریان مراسم بزرگ اربعین چنین تصورات و مفروضاتی حاکم نبوده و قواعد ساده اقتصاد از آن تبعیت نمی‌کند. به‌عبارت‌دیگر این مراسم مقدس در برخی از پارامترهای هزینه‌ای دارای مقداری صفر می‌باشد. به‌طور مثال وجود موکب‌های متعدد که توسط مردم عراقی و ایرانی برپا می‌شود منجر شده تا بسیاری از هزینه‌های مربوط به خوردوخوراک، خدمات رفاهی، تعمیرگاهی، اسکان و … به‌صورت نذری و به‌دوراز نگاه اقتصادی (فروش) در اختیار زائران امام حسین علیه‌السلام قرار گیرد. نکته قابل تاملی که در این میان بایستی به آن اشاره نمود آن است که مراسم اربعین در سال 1401 مطابق با پیش‌بینی‌ها، بعد از محدودیت‌های کرونایی 2 سال قبل، با جمعیت چندمیلیونی برگزار شد. به‌طوری‌که دولتمردان ایرانی و عراقی و بعضا در برخی موارد پیش‌بینی‌های لازم را در خصوص مدیریت آن نکرده و معضلاتی متعددی در مدیریت حمل‌ونقل و خدمات مرزی به وجود آمد. این در حالی است که هر خدماتی که از سوی مردم بومی قابل‌ارائه بود توسط عاشقان حضرت امام حسین علیه‌السلام و خادمان زوار اباعبدالله ع از طریق اقدامات خودجوش مردمی قابل مدیریت و اجرا بوده و کمترین انحرافی در ارائه خدمات دیده می‌شد. بنابر اذعان یکی از برادران عراق، اگر مدیریت حمل‌ونقل و خدمات مرزی را نیز بر عهده مردم عراق می‌گذاشتند، چنین معضلاتی هرگز اتفاق نمی‌افتاد! این مطلب خود گویای آن است که سرعت مدیریت مسائل توسط مردم که با نگاه دست‌یابی به شفاعت امام حسین ع همراه است بیش از تصور دولت‌مردان ایرانی و عراقی می‌باشد.

حل سوال محوری که در اینجا مطرح می‌شود آن است که چه چیز موجب شد تا قواعد مرسوم در علم کلاسیک اقتصاد که طی چند صدسال گذشته مورداستفاده دولت‌ها و جوامع بشری بوده است، در مراسم اربعین دستخوش تغییر شود؟ به‌عبارت‌دیگر بسیاری از امکانات ازجمله اسکان زوار، تأمین ملزومات خوراکی و بهداشتی و امثال آن در این مراسم بزرگ، بایستی دارای بازار اقتصادی پرسودی باشد، چراکه جمعیت زیاد زائر مستقر در مناطق زیارتی کشور عراق منجر می‌شود تا تقاضای موارد بیان‌شده به‌شدت افزایشی بوده، در حالیکه عرضه آن با توجه به قواعد موجود در ساختار بازار کشور عراق محدود و اندک باشد. ازاین‌رو انتظار می‌رفت تا بسیاری از این ملزومات باقیمت‌های بالایی قابل‌فروش باشد. این موضوع خود وسوسه‌ای است برای هر انسان عاقلی که بتواند از این شرایط بیشترین سود اقتصادی را داشته باشد، حال‌آنکه شاهد آن هستیم طی این چند روز، بسیاری از این ملزومات و کالاهای قابل‌عرضه باقیمت صفر مطلق به زوار امام حسین علیه‌السلام ارائه شد.

برای پاسخ به این سوال بایستی به این مطلب اشاره شود که موارد بیان‌شده در سطور فوق یک بعد جریان بزرگ اربعین هست، به‌طوری‌که بعد دیگر آن این است که آیا مردم عراق و خدام زوار امام حسین علیه‌السلام ازنظر مالی، توانایی بالایی دارند که می‌توانند چنین خدمات رایگانی را در اختیار زوار قرار دهند؟ بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که جمعیت مشتاق به خدمت زوار امام حسین علیه‌السلام عمدتاً افراد ضعیف جامعه عراق می‌باشند. بنابر گفته مردمی بومی برخی از ایشان با صرفه‌جویی‌های سالانه خود تجمیع پس‌اندازها اقدام به تأمین هزینه‌های چندروزه زائران می‌کنند. ازاین‌رو جریان اربعین پارادایم حاکم بر قواعد اقتصاد کلاسیک (توزیع عظیم نذری‌ها) و گرایش مردم به ارتقاء کیفیت زندگی (تجمیع پس‌اندازها و دغدغه مندی بر ارائه خدمات رایگان به زوار) را در میان عاشقان امام حسین علیه‌السلام را برهم زده است. به‌طوری‌که ارائه‌دهنده این خدمات و بعضی خود محتاج معیشت روزانه خود هستند اما نیرویی آن‌ها را به سمت خدمتگزاری به زوار هدایت می‌کند. این نیرو، نیرویی است که طی هزار و اندی سال همواره در جریان بوده و ظاهراً باگذشت زمان نه‌تنها کمتر نمی‌شود بلکه جنبه فراملی و بین‌المللی نیز به خود گرفته است.

به‌طور خلاصه چنین به نظر می‌رسد مراسم بین‌المللی اربعین که هرساله با رشد چشمگیری همراه بوده با خود تغییرات شگرفی را در فعال‌سازی مدیریت مردمی و نگاه معنوی به‌جای نگاه اقتصادی به همراه داشته است. نکته جالب اینجاست که اثرات این جریان بزرگ فارغ از محدوده کشور عراق به‌صورت موردی در سایر کشورها نیز دیده می‌شود. برگزاری مراسم اربعین و برپایی موکب‌های رایگان و ارائه خدمات نذری در منطق دیگر این کره خاکی گویای این مطلب می‌باشد. در انتها بایستی به این مطلب اشاره شود که آنچه از روایات مشاهده می‌شود، در زمان بعد از ظهور حضرت صاحب‌الزمان عجل الله مردم بدون در نظر گرفتن قواعد اقتصادی به یکدیگر کمک‌های مالی می‌کنند به‌طوری‌که هیچ فقیری بر روی زمین وجود نخواهد داشت افراد ثروتمند به‌جای جمع‌کردن مال و اموال بخشی از منابع مالی خود را برای فقرا هزینه خواهند کرد و تمامی اقشار جامعه طی تعاملی سازنده‌ای به یک زندگی مالی و معنوی مطلوبی دست پیدا خواهند کرد به‌طوری‌که شمایی از آن را می‌توان تنها در ده روز مراسم بزرگ اربعین مشاهده نمود.

رمز آزادی اقتصادی منطقه

 طه رمضانی، سرپرست دفتر سیاستگذاری و توسعه اشتغال وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی:  اقتصاد مقاومتی نقشه راه حرکت انقلاب اسلامی در بعد اقتصادی ، راهبرد اساسی اخراج آمریکا از منطقه و رمز آزادی اقتصادی  منطقه پر ظرفیت غرب آسیاست.

بر اساس تبیین حکیمانه رهبر معظم انقلاب اسلامی در بیانیه گام دوم ، اقتصاد مقاومتی بر پنج پایه ی  درونزایی ، مولدیت ، دانش بنیانی ،مردمی بودن و برونگرایی بنا شده است.

از منظر اقتصاد مقاومتی نسخه شفا بخش مشکلات اقتصادی کشور تقویت تولید و ارتقاء فرهنگ جهادی است.

تنها مسیری هر دو محور تولید و فرهنگ جهادی را توامان پیش میبرد مسیر اشتغال آفرینی است.

اشتغال آفرینی امری برآمده از محوریت تولید و مقهومی در هم تنیده با فرهنگ جهادی است .

با بررسی دقیق ظرفیت های اقتصادی کشور علی الخصوص سرمایه عظیم انسانی میتوان دریافت که کشور ما یکی از بزرگترین فرصت های تعالی اقتصادی را در پیش دارد اما بواسطه ناهمسویی عوامل فکری اقتصادی در داخل و جنگ تمام عیار نرم اقتصادی از بیرون مانعی بزرگ بر سر راه مسیر حرکت اقتصادی ما سد شده به نام فقدان انگیزه.

بر اساس تعریف معلم شهید استاد مطهری، آزادی یعنی نبود مانع بر سر راه رشد و در صورت وجود مانع راه حل اسلامی و انقلابی ما جهادی برای برطرف کردن مانع است.

جهاد و درگیری با مانع بی انگیزگی نیازمند این است که جماعتی صاحب عزم برای دمیدن روح امید به عنوان سوخت موتور اشتغال آفرینی کشور از وضع و وضعیت موجود هجرت کنند تا اقتصادی مبتنی بر تولید اشتغال آفرین را پایه گذاری نمایند.

این حرکت مردمی اگر موفق به ایجاد یک جریان پر شور و حماسی اجتماعی در حوزه اشتغال گردد مهمترین قوت وزارت تعاون ، کار و رفاه اجتماعی در راهبری زیست بوم ملی اشتغال کشور خواهد بود.

امید است با الهام و تکیه بر الگوهای جهادی بی نظیر کشور مانند حاج قاسم سلیمانی بتوانیم انقلاب اسلامی را در بعد اقتصادی مانند سایر عرصه های پیشرفت  با توان مردم سرافراز سازیم.

در اقتصاد اربعینی، اشتغال آفرینی هم نتیجه حرکت خودجوش مردان و زنانی است که در یک نظم کلان هدایت شده با غیرت علوی در ارتقاء تولید و ایجاد ارزش از خانواده ها و  سطوح اجتماعی بالاتر میکوشند و  در مقابل تولید انبوه در نظامات سرمایه داری، از طریق اشتغال آفرینی،  انبوهی از مردم را وارد عرصه تولید نموده و طرحی نو را بر اساس اندیشه اقتصاد مقاومتی در بوم کشور در می اندازند.

جریان های مردمی شکوه مراسم اربعین

 علی اکبر خادمی، مشاور وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در امور اشتغال: مراسم اربعین 1401 مطابق با پیش بینی ها به دلیل عدم برگزاری آن در طی دوسال گذشته و مشکلات ناشی از پاندمی فراگیر کرونا، با شکوه وصف ناپذیری برگزار گردید. این رویداد عظیم بین المللی که طی سالیان گذشته با همراهی مردمان کشورهای متعدد که ارادتمندان خاندان اهل بیت و بویژه حضرت امام حسین علیه السلام هستند در حال تکرار است. شاید به جرات بتوان گفت جنبه های حاشیه ای مدیریت این جریان بزرگ میتواند به تنهایی درخور توجه و تحلیل قرار گیرد. مدیریت پیچیده این رویداد با وجود زیرساخت های ضعیف کشور عراق و کمبودهای امکانات و بعضا کمیاب تجهیزات لجستیکی متناسب با حجم میلیونی زائران و مشتاقان زیارت عتبات از جمله این موارد می باشد.

بنابر اطلاعات میدانی از جریان مدیریتی این حرکت عظیم، بسیاری از ملزومات و امکانات تدبیر شده توسط دولت ایران و عراق بعضا در زمان مناسب و یا مکان مورد احتیاج به دست زائران نرسیده است که از جمله آن میتوان به تاخیرات بین مرزی جهت ارائه خدمات گذرنامه و همچنین لجستیک و حمل و نقل با محوریت انتقالات مرزی اشاره نمود. این در حالی است که خدمات ارائه شده در تمامی نقاط کشور عراق که توسط مردم مدیریت شده است، با کمترین انحرافات و بطور شایسته در اختیار زائران قرار گرفته است. شاید بتوان گفت چنین اتفاقی برای اولین بار بیان کننده یک ساختار حاکمیتی نوین در زمینه مدیریت امور در بین کشورهای درحال توسعه که از سرعت کمتری نسبت به کشورهای توسعه یافته دارند، باشد. چنین رویکردی نشان میدهد که برای دستیابی به ابزارهای مدیریتی شاید نیازی به تکرار الگوهای غربی و ترویج مدل های سایر کشورهای سکولار نبوده و یک ساختار معنوی و اعتقادی بتواند پاسخگوی نیازهای یک ملت، بویژه یک ملت شیعه باشد.

سوره مبارکه الأنفال آیه 63

وَأَلَّفَ بَینَ قُلوبِهِم لَو أَنفَقتَ ما فِی الأَرضِ جَمیعًا ما أَلَّفتَ بَینَ قُلوبِهِم وَلکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَینَهُم إِنَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ

و دلهای آنها را با هم، الفت داد! اگر تمام آنچه را روی زمین است صرف می‌کردی که میان دلهای آنان الفت دهی، نمی‌توانستی! ولی خداوند در میان آنها الفت ایجاد کرد! او توانا و حکیم است!

آنچه که در بین مردمان کشور عراق مشهود است، افزایش عجیب و غریب یک سرمایه اجتماعی در مدت زمان محدود ده روزه ای است که به ایام پیاده روی اربعین معروف است. در این ایام ملت عراق و با همبستگی های درون جامعه ای خود و بعضا با هم افزایی کمک های ملت ایران (و نه دولت ایران) نشان دادند که توان مدیریت زائران چند میلیونی را خواهند داشت. شاید اگر چنین جریان عاطفی و ارادت قلبی نسبت به حضرت امام حسین علیه السلام وجود نداشت، انجام چنین ساختار مدیریتی مردم تنها یک آرزو و افسانه بود. مردم عراق برای برگزاری چنین رویدادی در روزهای قبل، اقدام به تشکیل هیئات و موکب های خود کرده و در این مجال ایجاد صندوق های غیر رسمی محلی جهت تامین هزینه های مراسم می نمایند. تقسیم کار و اشتیاق برای ادای عرض ارادت به زوار اباعبدالله در میان ایشان موج زده و فارغ از نوع کار تقسیم شده، همه هدف انجام کار درست در آن مسئولیت می شود. ریش سفیدان مسئولیت تقسیم و مدیریت امور را بر عهده داشته و جوان تر ها فارغ از مدرک تحصیلی و شوانات اجتماعی از دل و جان مایه میگذارند. این واقعه تا جایی ادامه می یابد که اثرات آن حتی بعد از برگزاری مراسم اربعین نیز وجود خواهد داشت. نکته قابل تامل آنجاست که مردم محلی که به واسطه ارائه خدمت به زوار در یک مکان (موکب یا حسینه) به دور هم جمع می شوند، وارد گفتگوی درون محله ای شده و بعضا مسائل و معضلات محله خود را نیز حل و فصل میکنند. در این حالت ابتکار عمل به دست محلات خواهد بود و هیچ ابلاغ دستوری از سوی دولت به ایشان داده نمی شود. بطوری که همین موضوع منجر شده است تا انعطاف پذیری مدیریتی در ارائه خدمات به شدت افزایش یابد. هر معضلی که در جریان مراسم اتفاق افتد، گروه های محلی، خود برای رفع آن برنامه ریزی میکنند و به هیچ وجه منتظر کمک های دولتی و خارج از منطقه نمی مانند. شاید یکی از اسرار چنین رفتارهایی، بهره گیری هرچه بیشتر از موهبت ها و عنایات حضرت اباعبدالله حسین باشد که مصداق بارز السابقون السابقون خواهد بود.

سرمایه اجتماعی درون منطقه ای ملت عراق به واسطه برگزاری مراسم عظیم اربعین طی سالیان اخیر دارای روند افزایشی قابل چشم گیری بوده بطوری که ارائه خدمات از سوی ایشان به زوار هرساله با کیفیت بهتر و سرعت بیشتری بوده است. این روند صعودی که ناگریز از توسعه و گسترش همکاری های بین گروه های مردمی بوده، ظرفیت بالای ایشان را نشان میدهد که به برکت امام حسین علیه السلام تقویت شده است. حضور خدام زائران عتبات بصورت خانوادگی یکی دیگری از سرمایه های سرزمینی کشور عراق است که شاید با هیچ سرمایه گذاری خارجی قابل تقویت نبود. آسیب های ناشی از چندسال جنگ در این کشور گویی با برپایی مراسم اربعین به فراموشی سپرده شده و خون جدیدی در میان مردم عراق به جریان می افتد. این موضوع تا جایی ادامه می یابد که در میان خدام زائرین، متکدیان و افراد فقیر جامعه نیز به چشم می خورد. این افراد که خود مستحق ترحم و کمک هستند در این مراسم با غرور اقدام به توزیع ساده ترین ملزومات می کنند تا شاید شفاعت حضرت دوست اباعبدالله حسین علیه سلام را داشته باشند.

تقسیم کار در گروه های مردمی در محلات مختلف به روشنی مشهود است. یک کوچه اقدام به توزیع غذای گرم کرده و در همان کوچه گروه دیگری برای تکمیل کردن خدمات اقدام به توزیع نوشیدنی میکنند. منزلی که دارای زیرساخت استحمام بوده، این امکان را برای همسایگان خود مهیا میکند تا زوار مستقر در منازل همسایه از حمام ایشان استفاده کنند. سرعت عمل ارائه خدمات گروه های مردمی نسبت به گروه های وابسته به جریان های دولتی بسیار بالاتر می باشد بطوری که وقتی حجم زوار در مرز شلمچه بطور ناگهانی افزایش یافت و دولت نتوانست پاسخگوی ترانزیت مردم شود، مردم بصره بصورت خودجوش اقدام به ارسال خودرو جهت ترانزیت زوار به نجف و کربلا کردند.

به وعده قرآن اگر تالیف قلوب توسط جریانی الهی نباشد، دولتها نمیتوانند ساختار حکمرانی را بدون نقص اجرا کنند و بویژه در عرصه بین المللی و مدیریت جهانی که اسلام داعیه آن را دارد نیاز به اتصال دلها و انجام امور توسط گروههای مردمی است و در مسیر تحقق وعده حکومت جهانی یعنی در کوتاه مدت هم برای حل مسایل و مشکلات کشور چاره ای جز ورود جریانهای مردمی نیست. شاید بتوان این رویکرد را در دو منظر لحاظ نمود، اولا برای تمرین کردن و اماده شدن مردم و نهادهای مردمی برای مدیریت امور جهانی و ثانیا برای هم افزایی ظرفیت‌های مردمی که به لحاظ حجم، هدفمندی، دقت و تاثیرگذاری منطقه ای با ظرفیت‌های دولتی قابل مقایسه نباشد. واقعه مراسم با شکوه اربعین نشان داد با وجود کم و کاستی های زیرساختی کشور عراق اگر مردم پای کار باشند و مدیریت امور به دست ایشان باشد، قطعا نتایج چشمگیری حاصل خواهد شد بطوری که دولتمردان توان پیش بینی آن را نداشته و همواره یک مرحله از آن عقب تر خواهد بود. در دنیای حاضر علوم مدیریتی، حکمرانی و توسعه منطقه ای و امثال آن که در مرزهای دانش درحال حرکت است، با پدیده مراسم بزرگ اربعین و ساختار حکمرانی مردم در مدیریت امور بیگانه بوده و حضور اندیشمندان و صاحب نظران در کشف شاخه های فلسفی آن بیش از پیش احساس می شود. نباید فراموش کرد که جرقه و روزنه شکلگیری چنین جریان عظیمی ارادت قلبی مردم به حضرت اباعبدالله حسین علیه السلام بود که قلوب دولت و مردم را به یکدیگر نزدیک کرده و اعتماد با شکوهی در واگذاری امور به دست مردم را شکل داد. این در حالی است که در اکثر موارد مشابه که در دنیا رخ میدهد، برنامه ریزی های کلان توسط دولت انجام شده و توزیع و تعریف نقش آن به لایه های خرد و مردمی بازهم توسط دولت اتفاق می افتد. حال آنکه در واقعه بزرگ اربعین این مردم بودند که حتی پیشنهادهای برنامه ریزی را به دولت داده و خود امور را طراحی و اجرا می کردند. اگرچه ظاهر کشور عراق بسان یک کشور جنگ زده است و عمق اقتصاد آن بیشتر مصرفی بوده تا تولید مولد، با این حال عشق اباعبدالله حسین علیه سلام منجر شد تا ساختار حکمرانی مدیریت امور مراسم بزرگ اربعین جزو پیچیده ترین و مدرن ترین رویکردهای مدیریتی در سطح مناطق باشد.

جریان اربعین الگوی با شکوه اقتصاد مردمی

محمد حسن دهقانی پژوهشگر اقتصاد: جریانی که بیش از 20 میلیون نفر از 80 کشور مختلف را در رویدادی فرا ملیتی و قومیتی جمع کرده و تمامی نیازهای مادی و معنوی آن ها را با ایده، برنامه ریزی، سرمایه و عاملیت مردم منتفع می کند.

در این جریان با شکوه علاوه بر موارد فوق به تربیت و تعالی انسانیت هم پرداخته می شود به نحوی که صفت های مثل از ایژار، فداکاری، کار گروهی، انفاق، صلح و دوستی و … ارتقا میابد و با فرهنگ های نادرست مثل حرص و طمع، زیادی خواهی و منفعت طلبی و… مقابله می شود.

الگوی اربعین را می توان در بقیه مسائل اقتصادی تعمیم داد به طوری که نیازهای مردم را به وسلیه مردم منتفع کنیم فقط کافیه بستر سازی کنیم و این جریانات موجود را هدایت کنیم.

اقتصاد اربعینی نسخه ای پویا، هوشمند و تکامل یافته است به نوعی که در این رویداد بین المللی مردم نقش اصلی را ایفا می کنند به نوعی که می توان گفت حکمرانان اصلی مردم هستند در این جریان با همزمان با رشد، کمبودی به وجود نمی آید چون مردم آن کمبود را خیلی زود و دقیق شناسایی کرده و برطرف می کنند.

مردم به بهترین شکل از هم حمایت کرده و نقاط ضعف تشکل های یکدیگر را با نقاط قوت خود پوشش می دهند.