مناطق آزاد تجاری، گلوگاهی برای بسترهای پول‌شویی در جهان

به گزارش روابط عمومی قرارگاه ملی مبارزه با مفاسد اقتصادی؛ مناطق آزاد تجاری، به عنوان یک بستر جغرافیایی مستعد و قطب مهم توسعه متوازن در شکل گیری یک‌پارچگی تجاری و مالی در جهان، نقش مهمی در بهبود شاخص های کسب‌وکار و ارتقاء سطح متغیرهای کلان اقتصادی در کشورهای دنیا ایفا می‌کند.
در واقع، این سرزمین‌های حاصل‌خیز مالی و بازرگانی، به دلیل دارا بودن مقررات و الزامات حقوقی _ اقتصادی متفاوت نسبت به دیگر بخش‌های اقتصادی یک کشور، پتاسیل بالایی را در حوزه‌هایی همچون جذب سرمایه‌های سرگردان، رونق تجاری در تولیدات صادراتی، رشد منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مالی و اقتصادی در سطوح مختلف، فراهم‌سازی فرصت‌های جدید شغلی و اتخاذ سیاست‌های کلان نوین در حوزه گمرکی و تجارت خارجی، در خود جای داده‌اند. همین امر موجب شده در سال‌های اخیر بویژه از سال ۲۰۰۲ میلادی و در آغاز هزاره جدید، تلاش‌های فراوانی در ایران و جهان برای راه‌اندازی مناطق آزاد تجاری جدید، توسعه عملکردیِ مناطق آزاد کنونی و افزایش قابل تعداد این مناطق انجام شود.

با این وجود، جدیدترین نتایج مرتبط با پژوهش‌های علمی تئوریک و تحقیقات میدانی درباره برون داد و خروجی حاصل از فعالیت‌های بازرگانی و اقتصادی در مناطق آزاد تجاری نشان می‌دهد، این سرزمین‌ها، گلوگاه‌های بسیار بالقوه‌ای برای گسترش زمینه‌های پول‌شویی در جهان محسوب می‌شوند.
در حقیقت، تسهیل و کاهش ضابطه‌مندی در رویه‌های استاندارد اداری و نظارتی در این مناطق، حذف کامل و عدم اجرای برخی دستورالعمل‌های عملیاتی و لوایح حقوقیِ اقتصادی و تخصیص برخی تمهیدات و امتیازهای مالی و مالیاتی ویژه به فعالان در مناطق آزاد تجاری، به طور محسوسی تزلزلِ امنیتِ اقتصادی کشورهای مختلف را از طریق رخداد پدیده پول‌شویی، افزایش داده است؛ بنابراین با توجه به اهمیت این موضوع، در این گزارش به تبیین و بررسی ابعاد مختلف ایجاد و گسترش بستر پول‌شویی در مناطق آزاد تجاری در جهان پرداختیم.

مناطق آزاد تجاری، بهشت پول‌شویان جهان
مناطق آزاد تجاری در کشورهای مختلف، سازوکار عملکردی متفاوتی دارند و تابع قوانین، دستورالعمل‌های مالی و حقوقی منحصر به‌فرد و برنامه‌های عملیاتی جداگانه‌ای نسبت به مقررات رسمی اقتصادی یک کشور هستند که علاوه بر مزایای مثبت مرتبط با سیاست‌های تشویق تجاری، ترویج سرمایه‌گذاری و ارتقا سطح سرانه اشتغال، دارای خلاء‌های آسیب‌پذیر مشترکی هستند که همین خلاء‌ها، جذابیت این مناطق برای پول‌شویی را دو چندان کرده است.

یکی از مشهورترین مناطق آزاد تجاری مستعد اقدامات پول‌شویانه وسیع فراگیر بویژه در حوزه قاچاق مواد مخدر، سلاح و انسان، «سیوداد دل استه» پاراگوئه است

منطقه آزاد تجاری «کولون» (Colon Free Zone) در پاناما، «ایسلا مارگاریتا» (Isla Margarita) در ونزوئلا، منطقه ویژه اقتصادی «مایکائو» (Maicao Special Economic Zone) در کلمبیا، منطقه آزاد تجاری «سیوداد دل استه» (Ciudad del Este) در پاراگوئه، «اَروبا» (Aruba FTZ) و «کوروزال» (Corozal Free Zone) در بلیز آمریکای مرکزی، از جمله مهم‌ترین گلوگاه‌های پول‌شویی در جهان محسوب می‌شوند.

به عنوان نمونه، یکی از مشهورترین مناطق آزاد تجاری مستعد اقدامات پول‌شویانه وسیع فراگیر بویژه در حوزه قاچاق مواد مخدر، سلاح و انسان، «سیوداد دل استه» پاراگوئه است. منطقه‌ای با بیش از ۳۰۰ هزار فعال اقتصادی که در جغرافیای موسوم به «منطقه سه مرزی- TBA» جایی که برزیل، پاراگوئه و آرژانتین هم مرز هستند واقع شده و دارای دو بخش بزرگ تجاری و بازرگانی (Zona Franca International و Zona Franca S.A. Globa) است.

بتنی بر تخمین دادستانی وقت برزیل، در سال ۲۰۲۲، ارزش تجارت پول‌شویانه و غیرقانونی بین منطقه آزاد تجاری «سیوداد دل استه» و برزیل نزدیک به ۲۵ میلیارد دلار (معادل ۶۵ درصد از تولید ناخالص داخلی پاراگوئه) و ارزش اقتصادی تجارت غیرمشروع این منطقه آزاد و آرژانتین، حدود ۲۰ میلیارد دلار بوده است. این ارقام با آمارهای دپارتمان تحقیقات پول‌شویی فدرال رزرو ایالات متحده درباره حجم اقدامات پول‌شویانه در این منطقه در یک بازه ۱۰ ساله منتهی به ۲۰۳۲، مطابقت دارد.

علل جذابیت و مستعد بودن پول‌شویی در مناطق آزاد تجاری
مناطق آزاد تجاری به دلایلی که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود، در همه کشورهای جهان برای پول‌شویی بسیار جذاب هستند:

۱_ فقدان مقررات یا ناکافی بودن چارچوب قوانین مبارزه با پول‌شویی
در بسیاری از کشورها با اینکه مقررات پیشگیری و مبارزه با پول‌شویی در بیشتر حوزه‌های اقتصادی تحت سامانه‌های نظارتی فراگیر و قوی هستند اما در مناطق آزاد همین کشورها، این قوانین و دستورالعمل‌های حقوقی لحاظ و عملیاتی نمی‌شود.
برای نمونه، گزارش‌دهی تراکنش‌های کلان و مشکوک به پول‌شویی در مناطق آزاد تجاری، ردیابی و رصد نمی‌شوند. مهمتر از این، برخی از کسب‌وکارهای فعال در مناطق آزاد تجاری، با بهره‌گیری از سازوکارهای مالی سنتی و دستی، در نقطه کور قرار گرفته و از چارچوب نظارتی قوانین و مقررات مبارزه با پول‌شویی می‌گریزند.

۲_ سطوح پایین شفافیت اطلاعاتی در مناطق آزاد تجاری
سازوکارهای نظارتی و اداری در بسیاری از مناطق آزاد تجاری، دستورالعمل‌های الزام‌آوری برای افشای اطلاعات هویتی و مالکیتی فعالان اقتصادی و شرکت‌ها و مشاغل آنها قائل نمی‌شوند؛ بنابراین تعداد زیادی از کسب‌وکارهای غیرقانونی راحت‌تر است که در مناطق آزاد تجاری با پنهان نگه داشتن هویت ذی‌نفعان حقیقی، راه‌اندازی شده و فعالیت کنند.

۳_ معافیت‌های گمرکی وسوسه‌کننده و چالش‌آفرین
از آنجا که در مناطق آزاد تجاری، معافیت‌های گمرکی قابل توجه و ویژه‌ای ارائه می‌شود و همچنین به دلیل عدم یا حداقل دخالت حقوقی ناظران گمرکی یک کشور در این مناطق، چنین بستری، مستعد کلاهبرداری‌های اقتصادی و پول‌شویی‌های مبتنی بر تجارت خواهد بود.

در مناطق آزاد تجاری، معافیت‌های گمرکی قابل توجه و ویژه‌ای ارائه می‌شود و همچنین به دلیل عدم یا حداقل دخالت حقوقی ناظران گمرکی یک کشور در این مناطق، چنین بستری، مستعد کلاهبرداری‌های اقتصادی و پول‌شویی‌های مبتنی بر تجارت خواهد بود

۴_ پیچیدگی هماهنگی، یکپارچگی و پویایی اطلاعات در بین مقام‌ها و نهادهای ذی‌صلاح
دشواری و پیچیدگی ساختاری در هماهنگی و ادغام داده‌ها و اطلاعات بین نهادهای ناظر و متولیان امر، یکی دیگر از نقاط ضعفی است که جذابیت مناطق آزاد برای پول‌شویی را افزایش می‌دهد. از نظر تئوری، هرگونه مبادله اقتصادی و بازرگانی در یک منطقه آزاد تجاری باید به مرجع و مقام نظارتی مربوطه گزارش داده شود اما در واقعیت، به دلیل تمایز در سازوکارها و سیستم‌های نظارتی و همچنین به دلیل فقدان استانداردهای صریح و همگرا در این زمینه، یکپارچگی سیستماتیک و پویایی جریان اطلاعات بین مقام‌ها و نهادهای ذی صلاح به خوبی انجام نشده و همین خلاء‌ها و حفره‌های مدیریتی، زمینه مناسبی را برای بروز پدیده پول‌شویی فراهم می‌آورد.

شناخت مهم‌ترین روش‌ها و ترفندهای پول‌شویی در مناطق آزاد تجاری

۱_ پول‌شویی از طریق شرکت‌های پوششی (صوری، کاغذی یا پوسته‌ای)
یکی از رایج‌ترین روش‌های پول‌شویی در مناطق آزاد تجاری، تاسیس شرکت‌های جعلی مشهور به شرکت‌های پوششی، پوسته‌ای، صوری یا کاغذی است. ظاهر این نوع شرکت‌ها مطابق با شرکت‌های ثبت شده رسمی است اما در عمل، بدون سرمایه اولیه بوده و هیچ فعالیت خاصی ندارند. این شرکت‌ها، هویت مالکان و ذی‌نفعان اصلی خود را پنهان کرده و به همین دلیل، برای ضابطان و ناظران قانونی، ارزیابی سوابق شرکت بسیار دشوار خواهد بود.

بزهکاران مالی و پول‌شویان با تاسیس شرکت‌های صوری، ابتدا در مرحله جاگذاری، سپرده‌های نقدی و وام‌های کلان دریافت می‌کنند. سپس سپرده‌ها و تسهیلات یادشده را به شکل‌های دیگرِ ارزش، تبدیل کرده و در بیشتر مواقع، در مرحله ادغام، تبدیل به املاک و مستغلات قانونی و رسمی می‌کنند. همچنین این شرکت‌های کاغذی به‌راحتی از معافیت‌های مالیاتی مناطق آزاد تجاری استفاده کرده و بدون هیچ فعالیت اقتصادی، کسب درآمد می‌کنند.
بنابراین، نبود شفافیت هویتی و نظارت ضعیف بر شرکت‌های پوششی در مناطق آزاد تجاری، ردیابی تراکنش‌های چندلایه و پیچیده پول‌شویان را دشوار و در برخی مواقع، غیرممکن می‌سازد.

این چالش در مناطق آزاد تجاری ایران نیز به وضوح مشاهده می‌شود؛ به‌گونه‌ای که بر مبنای اظهارات دبیر وقت شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، تا پایان سال ۱۴۰۰، از حدود ۲۴ هزار شرکت در ۷ منطقه آزاد کشور، ۱۴ هزار شرکت صوری و بدون فعالیت اقتصادی به ثبت رسیده است. به عنوان نمونه، فقط در یک فقره، در یکی از برج‌های منطقه آزاد کیش در طبقه سوم، بیش از ۳۵۰۰ شرکت کاغذی و جعلی با یک آدرس و نشانی پستی، ثبت شده است.

نبود شفافیت هویتی و نظارت ضعیف بر شرکت‌های پوششی در مناطق آزاد تجاری، ردیابی تراکنش‌های چندلایه و پیچیده پول‌شویان را دشوار و در برخی مواقع، غیرممکن می‌سازد

۲_ پول‌شویی از طریق بسته‌بندی مجدد اقلام و کالاها
در مناطق آزاد تجاری، بسته‌بندی مجدد، یکی از ابزارهای مهم بزهکاران مالی برای قطع ارتباط بین مبدا و مقصد کالاها برای انجام اقدامات پول‌شویانه از طریق تجارت و بازرگانی است. در این ترفند، تولیدات و محصولات وارداتی توسط کانتینرها و کشتی‌های باری، وارد انبارهای منطقه شده، دوباره بسته‌بندی شده و در قالب برند جدید، به کشورهای ثالث و یا همان کشور اولیه که واردات از آنجا انجام شده، صادر می‌شود.

با توجه به فقدان داده‌های تجاری مدون و طبقه‌بندی شده در مناطق آزاد و سامانه‌های تطابق کالایی و نظارت بر عملکردی غیرپیچیده و غیرمتمرکز، تغییر محل مبدا تولید کالا، نام شرکت تولیدکننده، محتویات، مقادیر و قیمت کالاها را برای بزهکاران مالی و پول‌شویان به شدت راحت می‌کند.
در حقیقت، این ترفند، سوء‌استفاده مجرمان برای شست‌وشوی و تطهیر پول‌های کثیف خود در مناطق آزاد را فراهم کرده و توانایی کشف و نظارتی سازمان‌های متولی و مجری قانون در این عرصه را به شدت دشوار می‌کند.

یکی از نمونه‌های بهره‌گیری از روش بسته‌بندی در مناطق آزاد ایران، در حوزه چای است؛ به‌گونه‌ای که چای ایرانی و خارجی، هر دو وارد مناطق آزاد شده و با طرح و شکل یکسان، بسته‌بندی می‌شود. سپس همان چای خارجی، به عنوان چای ایرانی و با نام و برند ایرانی، به کشور مبدا ارسال چای خارجی، دوباره صادر شده و به فروش می‌رسد. به این ترتیب، بازرگان ایرانی، نه تنها حاشیه سود خود را از این تجارت کسب می‌کند بلکه از مزایای فرار مالیاتی نیز بهره‌مند می‌شود.

۳_ پول‌شویی از طریق وجوه نقد در مناطق آزاد تجاری
یکی از روش‌های رایج پول‌شویی، قاچاق پول نقد، جواهرات یا فلزات گران‌بها از مناطق آزاد است. معاملات نقدی به دلیل مزایایی مانند قابل حامل بودن، ناشناس بودن و امکان ردیابی سخت و پیچیده، یکی از بهترین ترفندهای پول‌شویی در مناطق آزاد تجاری است و این قاچاق وجوه نقد، همچنان کنترل موثر ریسک‌های پول‌شویی را در این مناطق، دشوار و تا حدی، غیرممکن کرده است.
در حال حاضر برای جریان نقدینگی ورودی به مناطق آزاد تجاری، هیچ الزامی برای اظهار و افشای اطلاعات مرتبط با منبع و منشا پول فیزیکی وجود ندارد و نیز هیچ الزام مشابه دیگری برای شرکت‌ها و کسب‌وکارهای فعال در این مناطق، اعمال نمی‌شود.

موقعیت ژئوپلیتیکی ایران، تحریم‌های گسترده بین‌المللی علیه حاکمیت اقتصادی ایران و تلاش برای دور زدن تحریم‌ها، ریسک پول‌شویی را در کشور به شدت افزایش داده و خواهد داد

جمع‌بندی
موقعیت ژئوپلیتیکی ایران، تحریم‌های گسترده بین‌المللی علیه حاکمیت اقتصادی ایران و تلاش برای دور زدن تحریم‌ها، ریسک پول‌شویی را در کشور به شدت افزایش داده و خواهد داد. این در حالی است که تعداد مناطق آزاد تجاری در ایران به عنوان یکی از گلوگاه‌های اصلی پول‌شویی، در حال افزایش است. سیاست‌های ترجیحی و تسهیل‌کننده در مناطق آزاد علاوه بر بهبود وضعیت تبادلات بازرگانی و تجاری، خطر شیوع بسترهای بزهکارانه مالی را بیشتر می‌کند.
بنابراین، بی‌توجهی به چالش بزرگ اقدامات پول‌شویانه در مناطق آزاد تجاری در کشور موجب گسترش تامین مالی فعالیت‌های مجرمانه و انباشت ثروت توسط مجرمان مالی شده که این امر می‌تواند امنیت اقتصادی کشور را با خطرها و مشکلات زیادی مواجه کند.